Loài bản địa là gì? Các bài nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa loài bản địa

Loài bản địa (native species hoặc indigenous species) là những loài sinh vật xuất hiện tự nhiên trong một khu vực địa lý cụ thể mà không có sự du nhập hoặc hỗ trợ trực tiếp từ con người. Khái niệm “tự nhiên” ở đây được hiểu là loài đã có mặt trong hệ sinh thái từ trước các tác động nhân tạo quy mô lớn, chẳng hạn như toàn cầu hóa, thuộc địa hóa hay công nghiệp hóa.

Đặc điểm chính của loài bản địa là quá trình thích nghi tiến hóa lâu dài với điều kiện khí hậu, địa hình, đất đai, và các loài sinh vật khác trong khu vực. Chúng đóng vai trò như một phần cấu trúc ổn định và liên kết của hệ sinh thái, thường duy trì sự cân bằng sinh thái nhờ vào các mối quan hệ tương hỗ như thụ phấn, săn mồi, cộng sinh và cạnh tranh.

Loài bản địa có thể có vùng phân bố rộng hoặc hẹp. Việc xác định tính bản địa thường dựa vào hồ sơ hóa thạch, nghiên cứu di truyền, bằng chứng khảo cổ, các ghi chép sinh thái lâu đời hoặc phân tích địa sinh học. Sự xác định này đòi hỏi kiến thức liên ngành giữa sinh học tiến hóa, địa lý sinh vật và lịch sử môi trường.

Tiêu chí xác định một loài là bản địa

Để phân loại một loài là bản địa, các nhà sinh thái học và bảo tồn thường sử dụng kết hợp nhiều tiêu chí khác nhau. Trong đa số trường hợp, một loài được xem là bản địa nếu:

• Xuất hiện tại khu vực trước sự can thiệp mạnh mẽ của con người (thường trước thế kỷ 16 đối với châu Mỹ, hoặc trước Cách mạng Công nghiệp đối với châu Âu và châu Á)
• Có bằng chứng hóa thạch, di truyền hoặc mô hình phân bố tự nhiên khớp với lịch sử địa chất của vùng
• Tham gia ổn định vào các mạng lưới sinh thái tự nhiên như chuỗi thức ăn, mối quan hệ thụ phấn hoặc cạnh tranh sinh học

Cần lưu ý rằng một loài có thể là bản địa ở khu vực này nhưng trở thành loài xâm lấn ở khu vực khác nếu được đưa sang môi trường mới mà không có các đối trọng sinh học tương ứng. Ví dụ, loài thực vật Melaleuca quinquenervia là bản địa ở miền đông nước Úc, nhưng khi được đưa vào Florida (Mỹ) đã trở thành loài xâm lấn gây biến đổi sinh thái vùng đầm lầy.

Quá trình đánh giá tính bản địa có thể phức tạp trong bối cảnh biến đổi khí hậu, khi nhiều loài mở rộng phạm vi phân bố mà không có sự hỗ trợ trực tiếp của con người. Khi đó, câu hỏi về “bản địa hóa tự nhiên” (naturalization) cần được cân nhắc thêm về thời gian và cơ chế lan truyền.

Phân biệt loài bản địa, loài đặc hữu và loài du nhập

Các khái niệm loài bản địa (native), loài đặc hữu (endemic) và loài du nhập (introduced) thường được sử dụng lẫn lộn, nhưng thực chất khác biệt rõ rệt về sinh thái và chính sách bảo tồn. Việc phân định chính xác là nền tảng để xây dựng các chiến lược quản lý đa dạng sinh học hiệu quả.

Thuật ngữ	Định nghĩa	Phạm vi phân bố
Loài bản địa	Sinh vật phân bố tự nhiên trong một khu vực cụ thể	Đôi khi phân bố rộng
Loài đặc hữu	Chỉ tồn tại duy nhất tại một khu vực giới hạn	Phân bố hẹp, giới hạn địa lý nghiêm ngặt
Loài du nhập	Được đưa đến từ nơi khác, do con người (trực tiếp hoặc gián tiếp)	Có thể phân bố rộng nếu thích nghi tốt

Ví dụ, chuột túi xám phương Đông (Macropus giganteus) là loài bản địa của Úc, có phân bố rộng khắp lục địa. Trong khi đó, loài vượn cáo đuôi khoen (Lemur catta) chỉ tồn tại ở Madagascar và là loài đặc hữu. Ngược lại, thỏ châu Âu (Oryctolagus cuniculus) được con người du nhập vào Úc và trở thành loài gây hại nghiêm trọng cho hệ sinh thái bản địa.

Vai trò sinh thái của loài bản địa

Loài bản địa thường giữ vai trò thiết yếu trong hoạt động và ổn định của hệ sinh thái tự nhiên. Chúng là mắt xích chính trong mạng lưới thức ăn, hỗ trợ các loài khác tồn tại thông qua các quan hệ tương tác như thụ phấn, phát tán hạt, kiểm soát sâu bệnh và tái chế dinh dưỡng.

Một số chức năng sinh thái đặc trưng:

• Thực vật bản địa cung cấp nơi cư trú và nguồn thức ăn cho côn trùng, chim và thú nhỏ
• Động vật bản địa như dơi ăn côn trùng kiểm soát sâu bệnh nông nghiệp
• Sinh vật phân hủy bản địa như nấm và vi khuẩn giúp duy trì chu trình carbon và nitrogen

Sự hiện diện đầy đủ và ổn định của các loài bản địa giúp hệ sinh thái kháng cự tốt hơn trước các yếu tố ngoại lai và biến động khí hậu. Khi một loài bản địa tuyệt chủng hoặc bị suy giảm mạnh, thường xảy ra hiện tượng “sụp đổ chức năng” do các mối liên kết sinh học bị phá vỡ.

Đe dọa đối với loài bản địa

Loài bản địa đang đối mặt với nhiều mối đe dọa nghiêm trọng, đặc biệt trong thế kỷ XXI khi các hoạt động của con người gây ra những thay đổi nhanh chóng trong môi trường sống tự nhiên. Trong số đó, mất và phân mảnh sinh cảnh là nguyên nhân hàng đầu dẫn đến suy giảm quần thể loài bản địa trên toàn cầu.

Các mối đe dọa chính bao gồm:

• Phá rừng và chuyển đổi đất: nông nghiệp, đô thị hóa và khai khoáng làm biến mất nơi cư trú đặc thù của các loài
• Xâm nhập của loài ngoại lai: cạnh tranh tài nguyên, truyền bệnh hoặc thay đổi cấu trúc hệ sinh thái
• Biến đổi khí hậu: thay đổi vùng khí hậu phù hợp khiến các loài bản địa không thể thích nghi kịp
• Ô nhiễm môi trường: kim loại nặng, thuốc trừ sâu và ô nhiễm ánh sáng gây ảnh hưởng đến hành vi và sinh lý của loài

Một ví dụ điển hình là sự suy giảm của loài chim Regent Honeyeater tại Úc, loài này đang bị đẩy đến bờ tuyệt chủng do mất rừng và cạnh tranh với loài chim du nhập như Noisy Miner.

Hệ quả của việc thay thế loài bản địa bằng loài du nhập

Việc loài bản địa bị thay thế bởi loài du nhập có thể gây mất ổn định sinh thái nghiêm trọng. Trong nhiều trường hợp, loài du nhập không đảm nhận được vai trò sinh thái tương đương với loài bản địa, dẫn đến đứt gãy các mối liên kết trong mạng lưới sinh học.

Một số hệ quả phổ biến:

• Suy giảm đa dạng sinh học: các loài bản địa bị loại bỏ khỏi quần xã, dẫn đến giảm số lượng và chất lượng loài
• Sụp đổ chức năng hệ sinh thái: giảm khả năng kiểm soát dịch bệnh, tuần hoàn dinh dưỡng, và duy trì cân bằng khí hậu địa phương
• Gia tăng chi phí quản lý: hàng tỷ đô la mỗi năm bị chi cho kiểm soát và phục hồi sau khi loài xâm lấn chiếm ưu thế

Có thể biểu diễn sự mất mát chức năng sinh thái qua công thức: $\Delta F = F_{\text{trước}} - F_{\text{sau}}$ Trong đó $\Delta F$ là mức giảm chức năng sinh thái, $F_{\text{trước}}$ là chức năng ban đầu có sự hiện diện của loài bản địa, và $F_{\text{sau}}$ là chức năng sau khi bị thay thế.

Ví dụ: việc cá rô phi (loài du nhập) thay thế cá bản địa ở các hồ nội địa châu Phi đã dẫn đến suy giảm nghiêm trọng lượng sinh khối tảo – vốn là nguồn sống cho nhiều loài phù du và chim nước bản địa.

Chiến lược bảo tồn loài bản địa

Bảo tồn loài bản địa là ưu tiên hàng đầu trong các chương trình gìn giữ đa dạng sinh học toàn cầu. Những chiến lược này không chỉ giới hạn trong việc bảo vệ từng loài mà còn bao gồm bảo tồn sinh cảnh và duy trì chức năng sinh thái nền tảng.

Các chiến lược chủ yếu gồm:

• Phục hồi sinh cảnh: tái tạo lại môi trường sống tự nhiên như rừng ngập mặn, đồng cỏ, rạn san hô
• Kiểm soát loài xâm lấn: dùng biện pháp sinh học, hóa học hoặc cơ học để giới hạn sự lan rộng
• Bảo tồn ngoại vi: lưu trữ hạt giống, trứng, DNA trong ngân hàng sinh học phục vụ phục hồi sau này
• Thiết lập khu bảo tồn: vườn quốc gia, khu dự trữ sinh quyển và hành lang sinh học cho phép loài di chuyển và sinh sản an toàn

Các chương trình như Công ước Đa dạng Sinh học (CBD) và IUCN đã đưa ra khung hành động toàn cầu để hỗ trợ các quốc gia trong việc giám sát, đánh giá và phục hồi loài bản địa bị đe dọa.

Vai trò trong chính sách và quy hoạch sinh thái

Loài bản địa đóng vai trò thiết yếu trong việc xây dựng các chính sách sử dụng đất, phục hồi hệ sinh thái và thích ứng với biến đổi khí hậu. Trong nhiều kế hoạch quy hoạch sinh thái, sự hiện diện của loài bản địa được xem là chỉ số đánh giá mức độ nguyên vẹn của hệ sinh thái.

Một số ứng dụng chính:

• Xây dựng bản đồ sinh thái: phân vùng theo sự phân bố loài bản địa để thiết kế hành lang đa dạng sinh học
• Đánh giá dịch vụ hệ sinh thái: xác định giá trị kinh tế, văn hóa và sinh thái do loài bản địa cung cấp
• Tái thiết lập quần thể: đưa loài bản địa trở lại nơi chúng từng tồn tại nhằm phục hồi chức năng sinh thái

Chính sách hiệu quả cần kết hợp dữ liệu khoa học, kiến thức bản địa và công cụ mô hình hóa sinh thái. Sự hợp tác giữa các tổ chức nghiên cứu, cộng đồng địa phương và chính phủ là điều kiện thiết yếu để bảo vệ và duy trì sự đa dạng sinh học do loài bản địa mang lại.

Tài liệu tham khảo

• Simberloff, D. et al. (2013). Impacts of biological invasions: what's what and the way forward. Trends in Ecology & Evolution, 28(1), 58–66.
• Richardson, D. M. et al. (2000). Naturalization and invasion of alien plants: concepts and definitions. Diversity and Distributions, 6(2), 93–107.
• IUCN Red List. https://www.iucnredlist.org
• Convention on Biological Diversity (CBD). www.cbd.int
• USDA National Invasive Species Information Center. www.invasivespeciesinfo.gov
• UNEP-WCMC Biodiversity A-Z. www.biodiversitya-z.org